Digital Kartvelology

The Indigestible Impact of English on the Modern Georgian Lexicon

Donald Rayfield — Fri, 08 Dec 2023 00:00:00 +0400

ქართულ ენაში ანგლიციზმების (ამერიკული და ბრიტანული) ერთსაუკუნოვანი მოზღვავების ტალღას გასული საუკუნის 90-იანი წლებიდან ნასესხობათა ახალი, უფრო ძლიერი ნაკადის შემოჭრა დაემატა სხვადასხვა შენაკადის სახით. ამ შენაკადებიდან ერთ-ერთი უკავშირდება ახალი პროდუქციის შემოტანას (მობილური ტელეფონებით დაწყებული – სატვირთო ავტომობილებით დამთავრებული), ახალი წეს-ჩვეულებების დამკვიდრებას (მორალური ღირებულებების ჩათვლით), თანამედრო-ვე კომერციული ტრანსაქციების განხორციელებასა და სხვა სახის აქტივობებს, რომელთა ამსახველი ლექსიკა (აღწერით პერიფრაზს თუ არ ჩავთვლით) ქართულ ენას მანამდე არ გააჩნდა. შესაბამისად, ახალი პროდუქციის გამოყენება-დამკვიდრებამ გამოიწვია უცხო სიტყვების მოძალება ქართულში, რომელთა დიდი ნაწილი ანგლოსაქსური წარმოშობისაა.

მეორე შენაკადის გაჩენა განაპირობა გარკვეულ სფეროებში დამკვიდრებული რუსიციზმების დაძლევის სურვილმა, კერძოდ, ავტომობილის სათადარიგო ნაწილების დასახელებებში (ავტომობილების შეკეთების სფეროში ძირითადად რუსები და სომხები მუშაობდნენ), სადაც რუსიციზმების განდევნა ორი გზით განხორციელდა: ახალი ქართული სიტყვების შექმნის (ან გაცოცხლების) მეშვეობით ან რუსიციზმების ანგლოსაქსური ტერმინებით ჩანაცვლების საშუალებით. ამგვარი პროცესები მოიცავდა ისეთ სფეროებს, როგორიცაა, მაგალითად, რაგბი, ვინაიდან ქართველი მერაგბეები 1959–1989 წლებში მხოლოდ სლავურ გუნდებთან თამაშობდნენ, ამჟამად კი მსოფლიო ასპარეზზე გავიდნენ და საერთაშორისო ტურნირებში იღებენ მონაწილეობას.

პირად ურთიერთობებსა და ბიზნესში ინტერნეტის საყოველთაო გამოყენებამ გამოიწვია უცხო სიტყვების მესამე შენაკადის მოზღვავება და იმ ტერმინოლოგიის შემოტანა, რომელსაც იყენებდა დასავლელი ინტერნეტმომხმარებელი და ბიზნეს-სფერო. ამის ერთ-ერთი თვალსაჩინო მაგალითია სიტყვა „იშოპინგეთ!“ ‘Continue shopping’. სამაგიეროდ, უკუპროცესს ჰქონდა ადგილი სლენგისა და ბილწსიტყვაობის სფეროში, სადაც აქტიურად დაიწყო საკუთრივ ქართული ლექსიკის გააქტიურება. 1990 წლებიდან „აფეთქდა“ ქართული სკაბრეზი. ნაბეჭდ პროდუქციაში გაჩნდა ისეთი სიტყვები და ფრაზები, რომლებიც სულხან-საბა ორბელიანის ლექსიკონის შემდეგ აღარ გამოყენებულა წერილობითი ფორმით. ამ სფეროში არ შეიმჩნევა უცხოური ენების გავლენა (თუ არ ჩავთვლით ქართველი ებრაელების ლექსიკას).

მოცემული ნაშრომი ემყარება ემპირიულ მასალას, რომელიც ამოღებულია ინტერნეტფორუმებიდან, კომერციული მასალებიდან, ლაშა ბუღაძის რომანებიდან, პიესებიდან, რომლებიც 2013 წელს საკონკურსოდ იყო წარდგენილი სათარგმნად და ლონდონის სამეფო თეატრში დასადგმელად და სხვ.

ჩვენი წინასწარი დასკვნით, 1990 წლიდან მოყოლებული ქართული ენა წალეკა უცხოური სიტყვების მძლავრმა ტალღამ, რომლის „მონელებასაც“ ჯერჯერობით ვერ ახერხებს ენა, და რომელმაც ისეთივე ზარალი მიაყენა ქართულ ენას, როგორიც ირანულმა მეათე საუკუნეში და რუსულმა – მეცხრამეტე საუკუნის დასაწყის-ში. მაგრამ როგორც ადრეული უცხოური გავლენების შემთხვევაში, აქაც იგივე პროცესი განვითარდება – ქართული ენა ნაწილობრივ შეითვისებს ან უკუაგდებს უცხოურ ლექსიკას და დაიტოვებს უცხოური ენობრივი ერთეულების მხოლოდ იმ ნაწილს, რომელიც მისაღები იქნება და ბუნებრივად ინტეგრირდება ენაში. ამ პროცესში ბევრი რამ დამოკიდებულია ნორმებისა და ინოვაციების ბალანსზე, რომელიც უნდა დამყარდეს, ერთი მხრივ, ძლიერ და კონსერვატიულ სასკოლო-სასწავლო დაწესებულებებსა და, მეორე მხრივ, აქტიურ და ანარქიულ ინტერნეტსაზოგადოებას შორის. ამ პროცესში კიდევ ერთ ფაქტორს აქვს განსაკუთრებული მნიშვნელობა, ეს არის ახალ ლექსემათა ფონოლოგიური სტრუქტურა. ისეთი სიტყვები, როგორებიცაა „რითრითი“ (‘retreat’) და „დაიგუგლება“ (‘can be googled’), შედგება იმგვარი ხმოვნებისა და თანხმოვნებისგან, რომლებიც ადვილად ინტეგრირდება ქართულში, მაგრამ ისეთმა სიტყვამ, როგორიცაა „აბეკაპებს“ (‘backs up’), კონკურენცია უნდა გაუწიოს ფრანკო-რუსულ პერიფრაზს „სარეზერვოდ ადუბლირებს“.

ანგლიციზმების შემთხვევაში დამატებით სირთულეს წარმოშობს გრამატიკული იმპლიკაცია. მაგალითად, „იშოპინგეთ“ ქართულში შემოტანილია ისეთი გარდამავალი ზმნის კონსტრუქციით, რომელიც სუბიექტს მოთხრობითში შეიწყობს. ეს პროცესი შემჩნეულია „ერგატიულობისადმი მიდრეკილ“ სხვა ენებშიც, სადაც უცხოური ენიდან შემოსული გარდაუვალი ზმნა ფორმდება ერგატიული კონ-სტრუქციით, როგორც მაგალითად, ბასკურში: nere kochek ez du funtzionatzen „ჩემი მანქანა არ მუშაობს“ ‘My car isn’t working’. (ამ წინადადების სტრუქტურული შესა-ტყვისი ქართულში დასტურდება ნამყოში: „ჩემმა მანქანამ არ იმუშავა“).

Old Georgian “Suffixaufnahme” Revisited (II)

Jost Gippert — Fri, 08 Dec 2023 00:00:00 +0400

მიუხედავად იმისა, რომ ქართული ენისათვის დამახასიათებელი ლინგვისტური ფენომენი Suffixaufnahme – ძველი ქართული ენის ტექსტებში დადასტურებული ადნომინალური ნათესაობითის (დეგენეტიური) ფორმები, რომლებიც გავრცობილია მათ მიერ განსაზღვრული არსებითი სახელის ბრუნვის ნიშნით – ხშირად არის განხილული ქართული ენის გრამატიკოსთა მიერ, მისი გამოყენების წესები და გამონაკლისები ჯერ კიდევ არ არის ნათლად ახსნილი და სრულად წარმოდგენილი. შესაბამისად, ამ ფენომენის რამდენიმე მნიშვნელოვანი ასპექტი ჯერ კიდევ პასუხგაუცემელია. ნაშრომში განხილულია ორი საკითხი, კერძოდ: რამდენად შესაძლებელია, რომ მოკლე და გრძელი დაბოლოებები მონაწილეობდეს Suffixaufnahme-ში, და შესაძლებელია თუ არა მორფოლოგიური ელემენტების გამეორება ორზე მეტჯერ. ნაშრომში გამოყენებულია ციფრული კორპუსები: TITUS და GNC, რომლებიც მოიცავს ქართული ენის უზარმაზარ ტექსტობრივ მონაცემებს უძველესი წერილობითი ძეგლებიდან დღემდე; ასევე გათვალისწინებულია ის ხელნაწერებიც, რომელთა დედნები დღეისათვის უკვე ხელმისაწვდომია. ზემოთ მოყვანილი საკითხები გამოკვლეულია სტატისტიკური ანალიზის გამოყენებით, რაც აქამდე შეუძლებელი იყო. ამდენად, ნაშრომში მოცემულია ახალი ხედვა Suffixaufnahme-სა და მისი გამოყენების წესებთან დაკავშირებით.

Batumi Linguoculturological Digital Archive: New Perspectives of the Documentation of the Adjara Region

Ramaz Khalvashi — Fri, 08 Dec 2023 00:00:00 +0400

The paper introduces the “Batumi Linguocultural Digital Archive”, an initiative that was implemented through financial support by the Shota Rustaveli National Science Foundation during the period of 2016 to 2019. The project was specifically designed to document the linguistic and cultural heritage of the Adjara region, Georgia. The archival holdings encompass an array of digital resources, including audio and video materials, totalling 100 hours of content formatted in MP3 and AVI.

Among these holdings, a subset of 30 hours consists of audio and video materials that have undergone transcription. Additionally, 10 hours of video materials have received compre-hensive multimedia annotation, featuring transcriptions, glosses, and interlinearisation in the form of EAF-type resources. Furthermore, the archive includes 5 hours of video content with multimedia annotations that comprise English translations, also structured as EAF-type resources.

The development of the Linguistic and Cultural Digital Archive marked a pivotal moment in advancing digital documentation and archiving practices in Georgia. The initiative not only introduced innovative research methodologies but also leveraged digital resources, thereby significantly enhancing the efficiency of endeavours focussing on the research in the Humanities in Georgia. The primary achievement of the “Batumi Linguocultural Digital Archive” project lies in the creation of a modern, standardised framework for the documentation and archiving of cultural and linguistic materials in Georgia, a milestone that is poised to foster the development of interdisciplinary studies within the country.

Furthermore, it is worth highlighting that the resources acquired and catalogued under the project’s auspices have transcended national boundaries, serving as valuable assets with international applicability. The materials have been translated into English, rendering them accessible to a broader, non-Georgian speaking audience. This effort toward inter-nationalisation underscores the project’s commitment to facilitating cross-cultural exchange and knowledge dissemination.

An Exploration of the Urban Linguistic Landscape of Batumi: The Case of Luka Asatiani Street

Karina Vamling — Fri, 08 Dec 2023 00:00:00 +0400

ენობრივ სურათს საჯარო სივრცეში წარმოდგენილი სხვადასხვა სახის ნიშნების ერთობლიობა ქმნის, იგულისხმება როგორც ოფიციალური და კომერციული, ისე ცალკეული ენობრივი ნიშნები და წარწერები. ამრიგად, ენობრივი სურათი აერთიანებს როგორც ოფიციალურსა და პროფესიულ ენებს, ასევე ენის გამოყენების კერძო შემთხვევებსა და სოციუმის ენობრივ არჩევანს.

ქართულ ენას რუსულ ენასთან ჭიდილის ხანგრძლივი ისტორია აქვს საზოგადოების სხვადასხვა სფეროში. პოსტსაბჭოთა პერიოდის ბოლო ათწლეულში საქართველოში რუსული ენის გამოყენება შემცირდა. თუმცა, ბოლო წლებში ტურისტების განსაკუთრებით დიდი რაოდენობა და ამასთანავე, 2022 წლის თებერვლის შემდეგ რუსულ ენაზე მოლაპარაკეთა რიცხვის მკვეთრი ზრდა გვავარაუდებინებს, რომ ზემოთ ჩამოთვლილი ფაქტორები მნიშვნელოვან გავლენას მოახდენს ქვეყანაში არსებულ ენობრივ სურათზე. წარმოდგენილი კვლევა მიზნად ისახავს ქვეყანაში არსებული მრავალენოვნების შესწავლას და საჯარო სივრცეში ენის გამოყენების სხვადასხვა სფეროში არსებული ტენდენციების გამოვლენას.

ამ მიზნისთვის შეირჩა ბათუმში მდებარე ლუკა ასათიანის ქუჩა, რომელიც ქალაქის პირველი მერის სახელს ატარებს. ეს არის ბათუმის ერთ-ერთი უძველესი ქუჩა, რომლის სიგრძე 2.2 კილომეტრია, იწყება ქალაქის ყველაზე პრესტიჟული ნაწილიდან, ზღვისპირა ბულვარიდან, მოიცავს მე-19 საუკუნის მერიის შენობას, აერთიანებს რამდენიმე მთავარ ქუჩას და მთავრდება საცხოვრებელ უბანში, ფერდობებთან ახლოს.

საველე კვლევის ფარგლებში, რომელიც 2023 წლის გაზაფხულზე განხორციელდა, ფოტოგრაფიულად აღიწერა ლუკა ასათიანის ქუჩაზე განთავსებული ყველა აბრა, რომელთა რაოდენობა 400-ზე მეტ ტექსტურ ერთეულს შეადგენს. ციფრული ფოტოებისა და ტექსტური ერთეულების მონაცემთა ბაზა შეიქმნა Excel-ში, რამაც შესაძლებელი გახადა ისეთი კატეგორიებისა და მათი კომბინაციების ფარდობითი სიხშირის კვლევა, როგორებიცაა: ენობრივი სურათი (ერთენოვანო, ორენოვანი, სამენოვანი), ენების არჩევანი (ქართული, ინგლისური, რუსული, თურქული ან სხვა ენები), დაწერილობა (ქართული, ლათინური, კირილიცას გრაფიკული გამოყენება), ენის გამოყენების სფეროები, ასო-ნიშნების მოხაზულობა და სხვა კატეგორიები, რომლებიც განხილულია ნაშრომში.

კვლევის შედეგად მიღებული ზოგადი სურათი აჩვენებს, რომ ქართული ენა დომინირებს ერთენოვან ტექსტებში, მას მოჰყვება ინგლისური ენის გამოყენების შემთხვევები. ერთენოვან ტექსტებში რუსული ენა შედარებით იშვიათად გვხდება. ორენოვანი ტექსტები დიდწილად ქართულ და ინგლისურ ენებზე იწერება; შესაბამისად, დაცულია ოფიციალური ენობრივი პოლიტიკა, რომელიც მოითხოვს ინგლისური ენის გამოყენებას ქართული ენის პარალელურად.

Translating the Stylistic Devices of The Knight in the Panther’s Skin

Manana Tandashvili, Mariam Kamarauli — Fri, 08 Dec 2023 00:00:00 +0400

შოთა რუსთაველის უკვდავ პოემას „ვეფხისტყაოსანს“ ყოველთვის განსაკუთრებული ადგილი ეჭირა ქართული ლიტერატურის ისტორიაში. მისი მნიშვნელობა დიდად სცილდება ეროვნული ლიტერატურის ჩარჩოებს და ღირსეული ადგილი აქვს მიჩენილი მსოფლიო ლიტერატურის შედევრთა შორის - პოემა მსოფლიოს 58 ენაზეა თარგმნილი (ზოგიერთ ენაზე რამდენჯერმეც კი), ქართულ და უცხოურ ენაზე გამოცემული „ვეფხისტყაოსნის“ საერთო რაოდენობა კი 500-ს აღემატება. პოემის თარგმანების ასეთი სიმრავლე თავისთავად უნიკალურ რესურსს წარმოადგენს მრავალენოვანი პარალელური კორპუსის შექმნისა და რუსთველოლოგიურ კვლევებში თანამედროვე მეთოდების გამოყენების თვალსაზრისით.

„ვეფხისტყაოსნის“ თარგმანების მრავალენოვანი პარალელური კორპუსის შექმნა ფრანკფურტის უნივერსიტეტში 2018 წლიდან დაიწყო, რასაც შედეგად მოჰყვა პროტოტიპული კორპუსის Rustaveli goes digital შექმნა, რომელიც დღეისათვის პოემის 32 თარგმანს მოიცავს 20 ენაზე.

მიუხედავად იმისა, რომ დღეს თარგმანმცოდნეობა უკვე დამოუკიდებელ სამეცნიერო დისციპლინად არის ჩამოყალიბებული და თეორიებისა და კვლევის მეთოდების სიმცირეს არ უჩივის, არ არსებობს თარგმანების ხარისხის კომპლექსური შეფასების ერთიანი მოდელი, რომელიც გარკვეულ კრიტერიუმებზე დაყრდნობით (და ემპირიულად დამოწმებული სტატისტიკური მონაცემების საფუძველზე) თარგმანის ხარისხის კომპლექსური შეფასების საშუალებას მოგვცემდა. სტატიაში წარმოდგენილია ჩვენ მიერ განხორციელებული კვლევა, რომელიც მიზნად ისახავდა თარგმანის კვანტიტატიური მეთოდებით შეფასების უპირატესობის გამოვლენას ერთი კონკრეტული კრიტერიუმის - „მზის“ შემცველი მიმართვის ფორმულის თარგმანებში გადატანის ხარისხის - მაგალითზე. თეორიული მოსაზრებების ვალიდურობა ემპირიულად გადამოწმდა მრავალენოვანი პარალელური კორპუსის Rustaveli goes digital მასალაზე – კვლევაში გამოყენებულია „ვეფხისტყაოსნის“ ათ ენაზე შესრულებული 22 თარგმანი.

კვლევა განხორციელდა ორი რელევანტური პარამეტრის მიხედვით: თარგმანებში „მზის“ ეკვივალენტების სახისა და მიმართვის ფორმულის ექსპრესიულობის ხარისხის მიხედვით. კვლევის შედეგად დადგინდა, რომ არსებობს გარკვეული კანონზომიერება ეკვივალენტობის სახესა და მიმართვის ფორმულის ექსპრესიულობის ხარისხს შორის. კერძოდ:

a) ის მთარგმნელები, რომლებიც მიმართვის ფორმულაში მეტაფორულად გამოყენებული „მზის“ ეკვივალენტად სისტემატურად ირჩევენ დენოტაციურ ეკვივალენტს, მიმართვის ფორმულის თარგმნისას მეტ ექსპრესიულობას ავლენენ. შესაბამისად, აღნიშნული პარამეტრების სტატისტიკური მონაცემები მინიმალურად განსხვავდება ერთმანეთისაგან (1 ან 2);
b) სტატისტიკური ანალიზის შედეგად დადგენილი ეს კანონზომიერება რელევანტურია თარგმანის ხარისხის კომპლექსური შეფასების თვალსაზრისით, ვინაიდან თვალსაჩინოდ წარმოაჩენს მთარგმნელთა ძალისხმევას, მაქსიმალურად შეინარჩუნონ ავტორის არა მხოლოდ მხატვრული ენა, არამედ ფილოსოფიურ-რელიგიური და ესთეტიკური მსოფლმხედველობა;
c) კორპუსლინგვისტური მეთოდების გამოყენებით მიღებული შედეგები იმაზე მიუთითებს, რომ თარგმანის ხარისხი ემპირიულად „გაზომვადია“, რაც, თავის მხრივ, საშუალებას გვაძლევს სტატისტიკურ მონაცემებზე დაყრდნობით დავადგინოთ მთარგმნელის მიერ არჩეული თარგმანის სტრატეგიები და მისი გამოყენების მიზანშეწონილობა მიზან-ტექსტში.

როგორც „მზის“ კონცეპტის კვანტიტატიურმა და კვალიტატიურმა ანალიზმა გვიჩვენა, პოემის მიზან-ტექსტის შექმნის დროს განსაკუთრებული ყურადღება უნდა მიექცეს არა მხოლოდ ლექსიკური ეკვივალენტობის საკითხს, ეკვივალენტის რომელიმე სახის არჩევას, არამედ მის ფუნქციურ დატვირთვას დედნის ტექსტში, რათა თავიდან ავიცილოთ ავტორის მსოფლმხედველობის გამარტივების, გნებავთ გაუბრალოების საშიშროება. ეს საკითხი აუცილებლად უნდა იქნეს გათვალისწინებული თარგმანების შეფასების კრიტერიუმებში.

Colligite fragmenta: Fragments of Dispersed Caucasian Manuscripts Virtually Reunited

Bernard Outtier — Fri, 08 Dec 2023 00:00:00 +0400

ნაშრომში განხილულია დანაწევრებული და გაფანტული კავკასიური ხელნაწერების ფრაგმენტთა გამთლიანების შემთხვევები. აღწერილია ამგვარ ხელნაწერთა არა მარტო დღევანდელი მდგომარეობა ან სამომავლო პერსპექტივები, არამედ ის გზაც, რომელიც გავიარეთ დღემდე, კომპიუტერებისა და მულტისპექტრული აპარატების მეშვეობით გადაღებული დიგიტალური გამოსახულებების გარეშე. უკვე ათწლეულებია ვმუშაობ აღმოსავლურ ქრისტიანულ ხელნაწერებზე, და მიმაჩნია, რომ ხელნაწერთა შესწავლის საუკეთესო გზა იყო, და მე ვიტყოდი, დღემდე რჩება, ხელნაწერების უშუალო ნახვა და მათზე მუშაობა; და თუ ეს შეუძლებელია, მაშინ – შავ-თეთრი ფოტოების შესწავლა.

ამჯერად ნაშრომში საუბარია კავკასიური ხელნაწერების მხოლოდ ერთ კომპონენტზე – საწყის და ბოლო დამცავ ფურცლებზე, ე. წ. ფორზაცებზე (გამთლიანებული პალიმფსესტების შესახებ იხილეთ ჩემი ნაშრომი კრებულში „დიგიტალური ქართველოლოგია 1“ (Digital Kartvelology 1, 2023).

ფორზაცის არსებობის შესახებ ინფორმაცია ხელნაწერის აღწერილობაში, ჩვეუ-ლებრივ, მოცემულია, მაგრამ არ შეიცავს ინფორმაციას კონტენტის, ანუ ტექსტის შესახებ. არადა, ზოგჯერ სწორედ ამ ტექსტებს მივყავართ უცნობი სომხური ან ქართული ტექსტის აღმოჩენამდე და მკვლევარს საშუალებას აძლევენ თავის დროზე დანაწევრებული ხელნაწერის ნაწილები, რომლებიც ხელახლა გამოიყენეს და აკინძეს იმავე ან სხვა ენის ხელნაწერის მასალად, გაამთლიანოს.

ნაშრომში წარმოდგენილია მსგავსი შემთხვევები, რომლებსაც ადგილი ჰქონდა სომხური და ქართული ხელნაწერების კვლევისას. თუმცა, დასაწყისშივე უნდა აღვნიშნო, რომ აღმოსავლეთის ქრისტიანობაში ფორზაცს უმეტესად სომხები იყენებდნენ, რათა ხელნაწერის პირველი და ბოლო გვერდები ყდაზე ხახუნისაგან დაეცვათ და, შესაბამისად, დაზიანებისგან გადაერჩინათ. როგორც 2000 სომხური ხელნაწერის შერჩევითმა გამოკვლევამ დაადასტურა (ერევანი, მატენადარანი, M 1,000 − 3,000), ხელნაწერთა უდიდეს ნაწილს (ათიდან – სამ ხელნაწერს), აქვს ფორზაცი, რაც სტატისტიკურად მაღალი მაჩვენებელია ფორზაცის გამოყენების თვალსაზრისით.

A Codicological Description of the Georgian Lectionary at Graz University Library

Theresa Zammit Lupi — Fri, 08 Dec 2023 00:00:00 +0400

ნაშრომში აღწერილია VII საუკუნის ერთი უნიკალური ქართული ხელნაწერის – გრაცის ხანმეტი ლექციონარის კოდიკოლოგიური მახასიათებლები. ხელნაწერი 2058/1 ლექციონარია და განეკუთვნება ხელნაწერთა იმ ჯგუფს, რომლებსაც სინური წარმომავლობა აქვთ. 5 ხელნაწერისგან შემდგარი აღნიშნული ჯგუფი გრაცის უნივერსიტეტის ბიბლიოთეკის სპეციალური კოლექციების განყოფილებაში ინახება და თარიღდება VII–XI საუკუნეებით.

როგორც არსებული სამეცნიერო ლიტერატურიდან ჩანს, ლექციონარი კარგად არის შესწავლილი როგორც შედგენილობის, ისე ფილოლოგიური თვალსაზრისით. თუმცა შეუსწავლელი დარჩა ხელნაწერის დამზადების ისეთი მახასიათებლები, როგორებიცაა: ნაწერის განლაგება ხელნაწერის გვერდზე (mise-en-page), ხელნაწერის აკინძვის სტრუქტურა და მეთოდოლოგია, რვეულების, ყუისა და ყდის დამზადება. აქ ჩამოთვლილი მახასიათებლები ხელნაწერის სრულფასოვანი შესწავლისათვის უაღრესად მნიშვნელოვანია და, შესაბამისად, იმსახურებს შემდგომ კვლევას. გრაცის ხანმეტმა ლექციონარმა შექმნიდან მოყოლებული თავისი არსებობის განმავლობაში რამდენჯერმე განიცადა ცვლილება და ეს ცვლილებებიც საგანგებო ანალიზს მოითხოვს. გარდა ამისა, ხელნაწერთან ერთად დაცულია ეტრატის დაუწერელი ფრაგმენტები, რომლებიც, როგორც ჩანს, ხელნაწერის საცავ ფურცლებად იყო გამოყენებული. პერგამენტის ეს მეორეული ნაწილებიც შესწავლას ელიან.

კოდიკოლოგია სწავლობს ხელნაწერის არა მხოლოდ სტრუქტურასა და ფუნქციას, არამედ მასალის შესწავლასა და მის იდენტიფიკაციასაც გულისხმობს. წარმოდგენილ ნაშრომში განხილულია გრაცის ხანმეტი ლექციონარის დასამზადებლად გამოყენებული სხვადასხვა სახის მასალა, როგორებიცაა: ეტრატი, მელანი და ძაფები. ვიმედოვნებთ, რომ ეს კვლევა ახალ შუქს მოჰფენს 2058/1 ხელნაწერის მნიშვნელობას, რაც, თავის მხრივ, ხელს შეუწყობს პირველ ათასწლეულში ქართული წიგნის წარმოების საიდუმლოს გაგებას.

პალეოგრაფიისა და ხელოვნების ისტორიული ანალიზის მსგავსად, კოდიკოლოგია ერთნაირად მნიშვნელოვან როლს ასრულებს ნებისმიერი ისტორიული წიგნის შესწავლაში. ხელნაწერების კვლევისას ბოლო დრომდე ყურადღება ყოველთვის გადატანილი იყო ტექსტზე და/ან ტექსტის დეკორაციაზე, მაგრამ ცხადია, რომ წიგნის ფიზიკური მდგომარეობის კვლევა ასევე სანდო მტკიცებულებებს იძლევა.

The Georgian Life of Paul of Thebes

Maia Matchavariani — Fri, 08 Dec 2023 00:00:00 +0400

გურიის უდაბნოსა და პარხლის მრავალთავებში დაცული პავლე თებელის „ცხოვრების“ უძველესი ქართული ვერსია დღემდე შესწავლილი არ ყოფილა. სტატიაში წარმოდგენილია თხზულების შემცველი ხელნაწერი კრებულების, ტექსტისა და პავლე თებელთან დაკავშირებული ლიტურგიკული წყაროების კვლევის შედეგები, რომელიც მნიშვნელოვანია პავლე თებელის „ცხოვრების“ არა მხოლოდ ქართული, არამედ ბერძნული ტექსტის ისტორიისათვის. ქართული მასალის საფუძველზე შესაძლებელი გახდა „ცხოვრების“ ბერძნულ თავდაპირველ რედაქციასა და მის ავტორობასთან დაკავშირებული საკითხების განსხვავებული ინტერპრეტაცია.

გამოკვლევას ასევე ერთვის პავლე თებელის „ცხოვრების“ უძველესი ქართული ვერსიის კრიტიკულად დადგენილი ტექსტი სამეცნიერო აპარატით, სადაც ხელნაწერების ვარიანტულ წაკითხვებთან ერთად შეტანილია ქართული თარგმანის ბერძნულ ტექსტთან შედარების შედეგები.

Addendum to John Chrysostom’s Homily de poenitentia in Christian Palestinian Aramaic

Christa Müller-Kessler — Fri, 08 Dec 2023 00:00:00 +0400

სინას პალიმფსესტების პროექტზე მუშაობისას მე დამევალა 1975 წელს ახლად აღმოჩენენილი კოლექციიდან ერთი ხელნაწერის Sinai, Georg. NF 19 იდენტიფიკაცია, რომელიც 61 ფურცელს შეიცავდა. ხელნაწერი პალიმფსესტურია, მისი ზედა ფენა ქართულია, კერძოდ, წარმოადგენს იოანე ზოსიმეს მიერ გადაწერილ „იადგარს“, ქვედა ფენა კი – ქრისტიანულ-პალესტინურ არამეულზე დაწერილი ტექსტია. მას შემდეგ, რაც სინური პალიმფსესტური მანუსკრიპტები ინტერნეტში განთავსდა, ნათელი გახდა, რომ პროექტის ფარგლებში ჩემთვის შესაწავლად გადმოცემულ ხელნაწერს აკლდა ერთი ფურცელი, კერძოდ, fol. 62, რომელიც არ არის პალიმფსესტური და შემორჩენილია ფრაგმენტულად. აღმოჩნდა, რომ Sinai, Georg. NF 19, fol. 62 არის გამაერთიანებელი ფურცელი, რომელიც სხვადასხვა ადგილას დაცულ ორ ხელნაწერს მიემართება – სინას მთაზე დაცულ Sinai, Georg. NF 19 ხელნაწერს და პრისტონში დაცულ Garrett MS 24 ხელნაწერს. კერძოდ, Sinai, Georg. NF 19, fol. 61-ის ტექსტს აგრძელებს fol. 62-ის ტექსტი, რომელი, თავის მხრივ, გრძელდება Garrett MS 24, fol. 99-ის ტექსტით. გაერთიანებული ტექსტი შეიცავს იოანე ოქროპირის ჰომილიის de poenitentia-ს ტექსტს, რომელიც წარმოდგენილია აქ სტატიაში დამატების სახით

Towards a Treebank of Abkhaz The AbNC, Analysing Abkhaz, and the Importance of Good Tools

Paul Meurer — Fri, 08 Dec 2023 00:00:00 +0400

სტატიაში წარმოდგენილია აფხაზური სინტაქსური ბანკის შექმნის მცდელობა უნივერსალური დამოკიდებულებების (UD) ჩარჩოს ფარგლებში.

UD არის თეორიული ჩარჩო, რომელიც გამოიყენება გრამატიკის – მეტყველების ნაწილების, მორფოლოგიური მახასიათებლებისა და სინტაქსური დამოკიდებულებების თანმიმდევრული ანოტირებისთვის. დღეისათვის შექმნილი და ხელმისაწვდომია სხვადასხვა მოცულობის UD ხეთა ბანკები 141 ენისთვის, რომელთა შორის აფხაზური არ არის. წარმოდგენილი პროექტი მიზნად ისახავს ამ ხარვეზის შევსებას.

აფხაზური ენისათვის ხეთა ბანკის შემუშავება ეფუძნება აფხაზური ენის ეროვნულ კორპუსს (AbNC), რომელიც წარმოადგენს აფხაზური წერილობითი ტექსტების გრამატიკულად ანოტირებულ კრებულს. ის შეიცავს ათ მილიონზე მეტ სიტყვას. გარდა იმისა, რომ კორპუსი ლინგვისტური კვლევის რესურსი და ინსტრუმენტია, კორპუსი ასევე წარმოადგენს ციფრულ ბიბლიოთეკას და პედაგოგიურ ინსტრუმენტს ენის შესწავლისთვის. აფხაზური ენის კორპუსში შესაძლებელია ტექსტების წაკითხვა, რომელიც ბუნებრივი, გადანომრილი ფორმით არის მოცემული და გვერდების მითითების საშუალებას იძლევა შემდგომი რეფერენციისათვის. კორპუსის ერთ-ერთ მთავარ ღირსებას წარმოადგენს მორფოლოგიური ანალიზატორი – მომხმარებელს შეუძლია დააწკაპოს ტექსტში მოცემულ ნებისმიერ სიტყვას, რის შედეგადაც ეკრანზე გამოჩნდება გრამატიკული ინფორმაცია შერჩეული სიტყვის შესახებ. გარდა ამისა, მომხმარებელს დამატებით შეუძლია გამოიძახოს შერჩეული ერთეულის შესაბამისი სიტყვა-სტატია კორპუსში ინტეგრირებული აფხაზურ-რუ-სული ლექსიკონიდან (კასლანძია, 2005 წ.).

აფხაზურის მორფოსინტაქსური ანალიზი: ანალიზატორის ლექსიკური მოდული აგებულია როგორც სასრული ავტომატი (Meurer 2011), ხოლო დისამბიგვირება (ორაზროვნების მოხსნის მექანიზმი) ჩაშენებულია შემზღუდველების გრამატიკის (CG) ფორმალურ მოდელში. ანალიზატორის აგების დროს მთავარი გამოწვევა იყო სიტყვაფორმების უჩვეულოდ მაღალი დონის ომონიმიასთან გამკლავება, რომელიც განპირობებულია აფხაზური ზმნის პოლისინთეზური ბუნებით და წერილობით ტექსტში მახვილის არარსებობით. CG-ის წესები, რომლებიც ითვალისწინებენ სინტაქსურ კონტექსტს, გარკვეულწილად შეიძლება გამოყენებულ იქნეს ომონიმიის მოსახსნელად, მაგრამ ომონიმიის სრული მოხსნისთვის ხშირად სემანტიკური ინფორმაციაც არის საჭირო. სემანტიკური ინფორმაცია შეიძლება ნაწილობრივ ინტეგრირებული იყოს (და არის კიდეც) CG-ის პარსერში, მაგრამ პრინციპული მიდგომა დაფუძნებული უნდა იყოს სიტყვათა ქსელზე, ან ოქროს სტანდარტის კორ-პუსიდან მიღებულ სტატისტიკურ ინფორმაციაზე (მაგ. სიტყვების ვექტორებზე).

ხეთა ბანკების აგება: დამოკიდებულებების ხეთა ბანკები შეიძლება აიგოს სხვა-დასხვა გზით: მანუალურად (ხელით აშენების მეთოდის გამოყენებით), სტატისტიკური ან წესებზე დაფუძნებული პარსერის გამოყენებით, ან ამ მეთოდების კომბინაციით. ჩემს პროექტში ვიყენებ წესებზე დაფუძნებულ პარსერს, რასაც მოჰყვება მიღებული შედეგის ხელით კორექტირება. დამოკიდებულების წესები დაწერილია შემზღუდველების გრამატიკის ფორმალურ მოდელზე დაყრდნობით და წარმოადგენს მორფოლოგიური ანალიზის მოდულის დამატებას. წესები დიდწილად ეყრდნობა მორფოსინტაქსურ მახასიათებლებს. საუკეთესო შედეგების მისაღებად, გადამწყვეტი მნიშვნელობა ენიჭება სიტყვების ომონიმიის სრულ (და სწორ) მოხსნას. მანქანური ანალიზის შემდეგ, მიღებული სინტაქსური ხე ხშირად ხელით უნდა შესწორდეს, ან წესები უნდა დაიხვეწოს ან დამატებითი წესები უნდა დაიწეროს რთული შემთხვევების გასაანალიზებლად. ამ მიზნით მე შევქმენი რამდენიმე ინსტრუმენტი, რომელიც ხელს უწყობს ამ პროცესის გამარტივებას: თითოეული (არასწორად გაანალიზებული, ან ორაზროვანი) სიტყვის ანალიზი ადვილად შეიძლება შეიცვალოს და შედეგად მიღებული ხეები შეიძლება რეორგანიზებულ იქნეს გრაფიკულ ვებინსტრუმენტში.

მიღებული აფხაზური ხეთა ბანკი განთავსდა INESS-ში. INESS (ინფრასტრუქტურა სინტაქსისა და სემანტიკის შესასწავლად) არის ნორვეგიული ინფრასტრუქტურა და ვებგვერდი, რომელიც სხვადასხვა ტიპის ხეთა ბანკების დათვალიერებისა და ძიების ეფექტურ შესაძლებლობებს იძლევა. გარდა ამისა, ჩემ მიერ აფხაზური ენისათვის შემქნილი ხეთა ბანკი უნივერსალურ დამოკიდებულებათა ბანკების შემდეგი ოფიციალური გამოშვების ნაწილი იქნება.

Nakh-Daghestanian Languages: Digital Resources and some Examples of their Use

Nina Dobrushina — Fri, 08 Dec 2023 00:00:00 +0400

ნახურ-დაღესტნურ ენათა ოჯახი კავკასიაში ყველაზე დიდი ოჯახია, თუ გავითვალისწინებთ მასში შემავალი ენებისა და ენობრივი ვარიანტების სიმრავლეს. ბოლო ათწლეულში არაერთი პროექტი განხორციელდა საერთაშორისო თანამშრომლობის შედეგად, რომლებიც მიზნად ისახავდა ამ ენათა სისტემურ შესწავლასა და დოკუმენტირებას, რის შედეგადაც შეიქმნა ახალი რესურსები დაღესტნის მოსახლეობის, მულტილინგვიზმის, ლექსიკისა და გრამატიკის შესახებ. მოცემულ ნაშრომში განხილულია ის რესურსები, რომლებიც ამჟამად განვითარების სხვადასხვა ეტაპზეა.

ნაშრომის დასაწყისში წამოდგენილია მოკლე ინფორმაცია მოცემული რეგიონისა და მისი ენების შესახებ (ნაწილი 1), განხილულია დაღესტნის სოფლების დემოგრაფიულ მონაცემთა ბაზა (ნაწილი 2), დაღესტანში არსებული მრავალენოვნების ამსახველი მონაცემთა ბაზა (ნაწილი 3), დაღესტნურ ენებში ნასესხობების მონა-ცემთა ბაზა (ნაწილი 4), არაბული, სპარსული და თურქული ენებიდან დაღესტნურ ენებში შემოსული ლექსიკის მონაცემთა ბაზა (ნაწილი 5), სვადეშის მონაცემთა ბაზა − 100 სიტყვის სია დაღესტნური ენებიდან (ნაწილი 6), დაღესტნურ ენათა ტიპოლოგიური ატლასი (ნაწილი 7) და რუთულურის დიალექტოლოგიური ატლასი (ნაწილი 8). გარდა ამისა, სტატიაში წარმოდგენილია ნახურ-დაღესტნური ენების ელექტრონული კორპუსებისა და ლექსიკონების სია.

Studying Kartvelian/Caucasian Languages in the Soviet Period and Today

George Hewitt — Fri, 08 Dec 2023 00:00:00 +0400

როზმარი სალივანის მიერ 2015 წელს გამოცემულ წიგნში „სტალინის ქალიშვილი: სვეტლანა ალილუევას უჩვეულო და მჩქეფარე ცხოვრება“, რომელშიც გასული საუკუნის 70-იან წლებში საბჭოთა კავშირში არსებული ზოგადი სიტუაციაა აღწერილი, ასეა შეფასებული საბჭოთა მოქალაქეების უცხოელებთან ურთიერთობის კონტროლის მექანიზმი და შესაძლო შედეგები: „1970-იანი წლების შუა პერიოდში საბჭოთა კავშირის მოქალაქეებს პრაქტიკულად არ ჰქონდათ ზედამხედველობის გარეშე მოგზაურობის უფლება აღმოსავლეთის ბლოკის ფარგლებს გარეთ. სსრკ-ს ფარგლებშიც უცხოელებთან ნებისმიერი კონტაქტი იმ დროს ქვეყნის ღალატად ითვლებოდა“.

ვინაიდან ჩემი აკადემიური ინტერესებიდან გამომდინარე, სწორედ ამ პერიოდში მომიწია საქართველოში ცხოვრება და სწავლა, მინდა გაგიზიაროთ ჩემი, როგორც უცხოელის, „სასიამოვნო“ და „ასატანი“ გამოცდილება ამ პერსპექტივიდან. მინდა გიამბოთ, თუ როგორ გავატარე თბილისში ასპირანტურაში სწავლის პერიოდი 1975–76 სასწავლო წელს, და შევადარო იგი ჩემი ამერიკელი წინამორბედების − დი ენ ჰოლისკისა და ალისა ჰარისის – გამოცდილებას, რომლებიც თბილისში ჩემზე ერთი წლით ადრე იმყოფებოდნენ იმავე სტატუსით. ასპირანტურის დამთავრების შემდეგ, 1979–80 წლებში, მე კიდევ ერთხელ მომეცა საშუალება სასწავლო წელი თბილისში გამეტარებინა. და ბოლოს, 1987 წელს 5 თვე დავყავი თბილისში, რო-გორც თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ლექტორმა (ამ დროს შვებულება-ში ვიყავი ჰალის უნივერსიტეტიდან). ამდენად, მე, როგორც უცხოელს, თბილისში ცხოვრებისა და სწავლის ორმაგი გამოცდილება დამიგროვდა: როგორც ასპირანტს და როგორც ლექტორს.

მინდა ორივე პერსპექტივიდან დანახული და განცდილი ჩემი შთაბეჭდილებები გაგიზიაროთ და მოგითხროთ საბჭოთა პერიოდში არსებული იმ პროცედურებისა და, შესაბამისად, იმ სირთულეების შესახებ, რომელთა მომსწრეც თავად ვიყავი.

ამჯერად მე მხოლოდ რამდენიმე პროცედურაზე გავამახვილებ ყურადღებას:
1. საქართველოში ხანგრძლივი პერიოდით ცხოვრების უფლების მოპოვება სა-ბჭოთა პერიოდში (განსაკუთრებით 1970-80-იან წლებში) სტუდენტებისთვის, ასპირანტებისა და ლექტორებისთვის;
2. შეთანხმების მიღწევა სწავლის უფლებისა და დაფინანსების მისაღებად ამა თუ იმ ენის შესასწავლად;
3. მუშაობა ისეთ სიტუაციაში, როდესაც აუცილებელი ან სასურველი ლიტერატურის – წიგნების, ჟურნალების ან/და ჩანაწერების – მოპოვება არ იყო ადვილი, შეძენაზე რომ აღარაფერი ვთქვათ;
4. ქვეყნის ფარგლებში კვლევითი ან ტურისტული მიზნით გადაადგილების ორგანიზების სირთულეები;
5. შეძენილი სისტემური ცოდნის პრაქტიკულად გამოყენების შესაძლებლობები.

და ბოლოს მოკლედ ვისაუბრებ პოსტსაბჭოთა პერიოდთან და თანამედროვე ტექნოლოგიებთან ჩემს „უცნაურ“ ურთიერთობებზე.